İktisatçı Mahfi Eğilmez, “Dış Ticaretin Durumu” başlıklı yazısında, dış ticaretteki açıkların nedenini değerlendirdi. Türkiye’nin dış ticarette sürekli açık vermesi durumunu, markalaşma ve teknolojiye bağlayan Eğilmez’in yazısı şu şekilde:

“Dış ticaret hesaplamalarında ihracat fob (taşıma aracına teslim edilene kadarki giderler dâhil) olarak, ithalat ise cif (maliyet + sigorta ve taşıma dâhil) olarak alınır. Türkiye dış ticaret açığı veren bir ülkedir. Aşağıdaki grafik Türkiye’nin dış ticaret dengesinin son yıllardaki gelişimini gösteriyor:

Grafik bize sürekli dış ticaret açığı verdiğimizi, bu açığın 2016 – 2021 yılları arasındaki dönemde daraldığını fakat sonrasında tekrar arttığını gösteriyor. 2023 ve 2024 yıllarında büyümenin potansiyel oranın altında kalması sonucu, ithalatın düşmesiyle birlikte dış ticaret dengesinde de daralma görülmesine yol açmış bulunuyor. Buradan dış ticaret hadlerine geçebiliriz.

Dış ticaret hadleri

İhracat birim değer endeksinin ithalat birim değer endeksine (birim değer endeksi, ihracat ya da ithalat birim değerlerinde meydana gelen değişimin ölçüsüdür) oranlanmasıyla elde edilir. Dış ticaret haddinin 100'ün üzerinde bulunması; dış ticarete konu malların baz yılına göre pahalıya satılıp, ucuza satın alındığı için ihraç eden ülke lehine bir durum söz konusudur. Tersi durumda ülke aleyhinde bir durum vardır. Aşağıdaki grafik Türkiye’nin dış ticaret hadlerindeki değişimi gösteriyor:

Grafik bize Türkiye’nin dış ticaret hadlerinin aleyhimize çalıştığını bir başka deyişle ihracat birim değerlerinin ithalata birim değerlerinin altında kaldığını gösteriyor. Daha açık bir ifadeyle belirtmek gerekirse ihraç mallarımıza aldığımız fiyatlar ithal mallarına ödediğimiz fiyatların altında bulunuyor.

Bunu daha açık görebilmek için birim değer endeksleriyle birlikte miktar endekslerine de bakalım.

Miktar endeksi

Dış ticaret miktar endeksleri fiyat sabit olmak koşuluyla dış ticaret miktarlarında meydana gelen değişimi ölçmektedir.

Aşağıdaki tablo bu iki endeksi bir arada gösteriyor:

İhracat miktar endeksi 2013 yılından 2025 Mart ayına kadar yüzde 66,4 oranında artış göstermiş. Bir başka ifadeyle bu sürede çok daha fazla mal satar olmuşuz. Buna karşılık ihracat birim değer endeksimiz yüzde 1,1 artmış.

İthalat miktar endeksi 2013 yılından 2025 Mart ayına kadar yüzde 21,9 oranında artış göstermiş. Daha fazla mal ithal etmişiz. İthalat birim değer endeksinde bu süre içindeki artış yüzde 6,4 olmuş.

İhracat ve ithalat endekslerine birlikte bakarsak şu sonuçlar çıkıyor:

Son 13 yılda yurt dışına daha çok mal satmışız ama bu dönemde birim fiyatlarımız pek değişmemiş. Buna karşılık yurt dışından daha çok mal almışız ve bu dönemde satın aldığımız malların birim fiyatları nispeten daha hızlı artmış.

Ortaya çıkan bu durumun nedenlerinin başında ihraç mallarımızın ağırlıklı olarak orta ve düşük teknoloji içerikli olmasına karşılık ithal ettiğimiz malların daha yüksek teknoloji içerikli olması geliyor. Öte yandan ihraç mallarımızın dünyaca tanınan markalara sahip olmamasına karşılık ithal ettiğimiz malların dünyaca tanınan markaları taşıması da bu durumun ortaya çıkmasında etken nedenlerden birisidir.”